بیوگرافی هوشنگ ابتهاج؛ از سایه تا ارغوان - راوه بلاگ

هوشنگ ابتهاج، یا ه.ا.سایه شاعر معاصر ایرانی و از محبوب ترین شاعران در میان جوانان و دوست داران شعر است. از معروف ترین آثار او می توان به شعرهای ارغوان و زندگی اشاره نمود. او شاعری توانا است که به هر دو سبک کهن و نو شعر می سراید. علاوه بر توانایی ها و هنرمندی او، دلایل دیگری نیز در معروفیت و شناخته شدن آثار او موثر بوده اند؛ به طور مثال، شعر او بارها به وسیله هنرمندان و خواننده های محبوب ایرانی، به صورت ترانه و تصنیف، اجرا شده است.

از عوامل دیگر محبوبیت او در میان مردم، همراهی او با روح زمانه و شرایط اجتماعی است. شعر او نسبت به آنچه در اجتماع می گذرد بی تفاوت نیست. او مضامین اجتماعی و دغدغه های مردم را، با هنرمندی به رشته شعر درمی آورد. در این نوشتار، به معرفی این شاعر معاصر و آثارش، توضیح زندگی و آنالیز کلی سبک شعر او می پردازیم.

آنچه در خصوص هوشنگ ابتهاج می خوانیم:

• هوشنگ ابتهاج کیست؟
• زندگی نامه هوشنگ ابتهاج
• اشعار هوشنگ ابتهاج
• شعر نو
• اشعار عاشقانه
• ارغوان
• زندگی

هوشنگ ابتهاج کیست؟

هوشنگ ابتهاج از شاعران معاصر ایران است. او به هر دو سبک کلاسیک و نو، شعر می سراید. ابتهاج علاوه بر شعر و ادبیات، در زمینه موسیقی نیز فعالیت داشته و از سال 1350 تا 1356 سرپرست برنامه گل ها در رادیو ایران و پایه گذار برنامه موسیقی گلچین هفته بوده است. او بعد از حادثه خونین میدان شهدا (ژاله) و کشته شدن مردم به دست نیروهای رژیم وقت، به همراه محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان و حسین علیزاده، به نشانه اعتراض، از همکاری با رادیو استعفا داد.

غزلیات، تصنیف ها و اشعار نوی او بارها به وسیله هنرمندان بزرگی چون محمدرضا شجریان، حسین قوامی و شهرام ناظری و خوانندگان دیگری مانند علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی اجرا شده است. دو تصنیف معروف تو ای پری کجایی و ایران ای سرای امید یا سپیده از سروده های او هستند.

زندگی نامه هوشنگ ابتهاج

امیرهوشنگ ابتهاج در ششم اسفندماه 1306 در خانواده ای سرشناس از اقلیت های مذهبی، در شهر رشت زاده شد. پدرش میرزا آقاخان ابتهاج از بزرگان رشت بود. ابتهاج تحصیلات ابتدایی و بخشی از تحصیلات مبه وسیلهه را در رشت گذراند و سپس برای ادامه تحصیل راهی تهران شد. او از همان کودکی به هنر علاقه داشت و در کنار درس به فراگیری نقاشی و مجسمه سازی نیز مشغول شد. به گفته خودش:

در همان هشت تا ده سالگی برای غذا پختن حرص می زدم. یک بار هم سه ماه تابستان مرا فرستادند پیش یک خانم خیاط. شاید چون در خانه شلوغ می کردم. گلدوزی و دِسْمِه دوزی هم از او یاد گرفتم. مدت کوتاهی هم پیش موسیو یرواندی نوازنده ارکستر سمفونی تهران، مشق ویولن کردم.

او عضو کانون نویسندگان ایران بود اما در سال 1358 به علت نقض مرام نامه و اساس نامه کانون، با رای هیئت دبیران کانون، ابتدا تعلیق و سپس به همراه چند تن دیگر از اعضا، اخراج شد.

ابتهاج بعلاوه مدتی مدیر کل شرکت دولتی سیمان تهران بود.

منزل شخصی ابتهاج در تهران در سال 1387 به وسیله سازمان میراث فرهنگی، با نام خانه ارغوان ثبت شد. این نام برگرفته از درخت ارغوان حیاط خانه است که سایه شعر معروف خود ارغوان را برای آن سروده است.

او در سال 1337 با آلما مایکیال ازدواج کرد و دارای چهار فرزند به نام های یلدا، کیوان، آسیا و کاوه است. او هم اکنون به همراه خانواده، در شهر کلن آلمان زندگی می نماید.

تخلص هوشنگ ابتهاج

تخلص شعری ابتهاج، ه.ا. سایه است به همین سبب او در میان مردم و شعردوستان به نام سایه نیز مشهور است. ابتهاج در خصوص علت انتخاب این تخلص می گوید:

حروف و کلمات برای من رنگ دارند. ر خاکستری، گ نارنجی و ج سیاه است. ی کلمات برایم سرد و گرم اند. سایه کلمه ای سرد است. گلابی کلمه ای گرم. به گمان من، در کلمه سایه یک مقدار آرامش و خجالتی بودن و فروتنی و بی آزار بودن هست. این ها برای من جالب بود و با طبیعت من می ساخت. خود کلمه سایه از نظر حروف الفبا حرف نرم بدون ادعایی است. در آن نوعی افسوس است و ذات معنای این کلمه، نوعی افتادگی دارد در مقابل خشونت و حتی می گردد گفت وقاحت.

اشعار هوشنگ ابتهاج

ابتهاج از همان دوران جوانی، سرودن شعر را آغاز کرد. او شاعری غزل سرا است؛ اما اشعار نو نیز دارد. در واقع می توان گفت شعر سایه به دو بخش کهن و نو تقسیم می گردد. اشعار کلاسیک او که بیشتر در قالب غزل و دوبیتی هستند، مضامین عاشقانه دارند. شاعر در این قالب ها به بیان احساسات شخصی و عاشقانه خود می پردازد. اما در اشعار نو، بیشتر به مضامین و دغدغه های جمعی و مفاهیم اجتماعی- سیاسی می پردازد.

ابتهاج در سال 1325 مجموعه شعر نخستین نغمه ها را که شامل اشعار کلاسیک است، منتشر کرد. سراب مجموعه شعر بعدی سایه است. اگرچه این مجموعه در قالب چهارپاره و با مضامین معمول غزلیات، از جمله احساسات فردی و بیان عواطف است، می توان در آن استفاده از اسلوب تازه، گرایش و تمایل شاعر به شعر نو را دید.

مجموعه سیاه مشق که پس از سراب منتشر شد، شامل برترین غزل های سایه است. او در این مجموعه توانایی خود را در غرل سرایی، ثابت می نماید.

سایه علاوه بر ادبیات، در زمینه سیاسی و اجتماعی هم بسیار فعال بود و از مخالفان حکومت شاهنشاهی محسوب می شد. ازاین رو، بسیاری از اشعار او رنگ و مضمون اجتماعی- سیاسی دارند. مجموعه شعرهای شبگیر و چند برگ از یلدا که به ترتیب در سال های 1332 و 1344 منتشر شد، حاوی اشعار اجتماعی-سیاسی سایه هستند.

کتاب حافظ به سعی سایه یکی از تازه ترین تصحیح های دیوان حافظ است که در سال 1372 منتشر شد . در این اثر، ابتهاج از روى 30 دست نوشته قرن نهم به تصحیح دیوان حافظ پرداخته است.

از دیگر آثار هوشنگ ابتهاج، می توان به کتاب های زمین، تا صبح شب یلدا،یادگار خون سرو، تاسیان و بانگ نی اشاره نمود. بعلاوه کتاب یادنامه ترجمه ای است از اشعار شاعر ارمنی هوانس تومانیان

در سال 1391 میلاد عظیمی نویسنده و استادیار دانشگاه تهران در گفت وگو با سایه، کتاب خاطرات او را با نام پیر پرنیان اندیش منتشر کرد.

شعر نو

اشعار نو و نیمایی سایه، نسبت به غزلیات او، کمتر رنگ و بوی عاشقانه دارند. ابتهاج اندیشه ها و دغدغه های اجتماعی خود را در قالب شعر نو بیان می نماید. اشعار نوی سایه دارای مضامینی همانند عشق به آزادی، حماسه پردازی، انتقاد به نابرابری و مهم تر از همه، امید به فردایی بهتر در سایه آزادی است.

یکی ازاین اشعار نو با مضمون اجتماعی، شعر معروف کاروان یا گالیا است. در زیر بخشی از این شعر را باهم می خوانیم:

دیر است گالیا!

عشق من و تو...آه

این هم حکایتی است

از بهر نان شب

اما در این زمانه که درمانده هر کسی

دیگر برای عشق و حکایت مجال نیست

گالیا نمونه بسیار خوبی برای شناخت اشعار نوی سایه است. شعری که عاشقانه آغاز می گردد؛ سپس رنگ و بوی اجتماعی می گیرد و به مبارزه در راه آزادی و امید به فردایی بهتر ختم می گردد.

روزی که آفتاب

از هر دریچه تافت؛

روزی که گونه و لب یاران هم نبرد

رنگ نشاط و خنده گمگشته یافت باز

من نیز باز خواهم شد آن موقع

سوی ترانه ها و غزل ها و بوسه ها

سوی بهار های دل انگیز گل فشان

سوی تو عشق من!

می توان شعر نوی ابتهاج را در دسته رمانتیسم اجتماعی قرار داد. شعر رمانتیک اجتماعی بین دنیای درون و بیرون شاعر که در واقع، بین احساسات عاشقانه و دغدغه های اجتماعی او پیوند می دهد. آنچه که در اشعار نیمایی سایه دیده می گردد، عاشقانه ای است که این بار نه فقط برای معشوق، بلکه برای عشق به آزادی سروده است.

88 قطعه از اشعار نو و نیمایی سایه که بین سال های 1325 تا 1380 سروده شده اند در کتاب تاسیان گردآوری شده است. تعدادی از این اشعار قبلا در مجموعه های دیگر چاپ شده بودند؛ اما این مجموعه، گردآوری جامعی از اشعار نوی ابتهاج در یک مجلد است.

اشعار عاشقانه

سایه، سرودن شعر را با اشعار عاشقانه آغاز کرد و اولین مجموعه از اشعار کلاسیک و عاشقانه خود را با نام نخستین نغمه ها منتشر کرد. عاشقانه های سایه، از مشهورترین اشعار او محسوب می گردد که در میان مردم از محبوبیت بالایی برخوردار است. او در جوانی عاشق دختری ارمنی به نام گالیا شد و شور این عشق به غزلیات او راه یافت؛ اما بعدها عشق به گالیا وارد شعر اجتماعی او نیز شد. همان طور که پیشتر در شعر کاروان به نمونه ای از آن اشاره نمودیم.

مایه اصلی غزلیات، دوبیتی ها و در کل شعر کلاسیک سایه، عاشقانه است. او در این قالب ها به بیان احساسات شخصی خود، عشق، غم فراق و دیگر مضامین سنتی غزلیات می پردازد؛ اما یک ویژگی، غزل سایه را از دیگر غزلیات متفاوت می نماید. آن ویژگی، زبان ساده، روان و امروزی سایه است. ابتهاج با هنرمندی، زبان امروز را وارد قالب شعری دیروز می نماید. می توان گفت علت محبوبیت عاشقانه های سایه در میان عامه مردم این است که مخاطب در اشعار کلاسیک و عاشقانه او، با زبان و کلمات سخت و پیچیده شعر کهن روبه رو نمی گردد. ازاین رو، با شعر او همراه می گردد و بازتابی از احساسات خود را درشعر سایه می بیند.

ای عشق همه بهانه از توست

من خامشم این ترانه از توست

آن بانگ بلند صبحگاهی

وین زمزمه شبانه از توست

من انده خویش را ندانم

این گریه بی بهانه از توست

ارغوان

ارغوان شعری درخشان از هوشنگ ابتهاج است. این شعر که درمیان مردم از معروفیت و محبوبیت برخوردار است؛ خطاب به درخت ارغوانی است که در حیاط خانه شاعر روییده است. شعر ارغوان، رنگی اجتماعی دارد و مضمون اصلی آن، حسرت آزادی و امید به فردایی بهتر است. شاعر در اندوه بی عدالتی ها و حسرت آزادی، با درخت ارغوان که نمادی از امید به آینده، بهار و رویش دوباره است؛ سخن می گوید.

به کارگیری زبان شعری روان، وزن متناسب با مضمون شعر و استفاده از تشبیه ها و استعا ره های هنرمندانه از ویژگی های این شعر است؛ اما علاوه بر هنر شاعری ابتهاج، آنچه که باعث محبوبیت و ماندگاری ارغوان در میان مردم شده است، بیان دغدغه های اجتماعی مردم در این شعر است.

ارغوان شاخه همخون جدا مانده من

آسمان تو چه رنگ است امروز؟

آفتابی ست هوا؟

یا گرفته است هنوز؟

من در این گوشه که از دنیا بیرون است

آفتابی به سرم نیست

از بهاران خبرم نیست

آنچه می بینم دیوار است

آه این سخت سیاه

آن چنان نزدیک است

که چو بر می کشم از سینه نفس

نفسم را برمی گرداند

شعر ارغوان در فضایی غم آلود، آغاز می گردد. آنچه که شاعر توصیف می نماید چیزی جز رنج و سیاهی نیست. این فضا تا آخر شعر ادامه پیدا می نماید؛ اما در پایان نور امیدی به آینده ای روشن بر این فضای تیره می تابد.

ارغوان بیرق گلگون بهار

تو برافراشته باش

شعر خونبار منی

یاد رنگین رفیقانم را

بر زبان داشته باش

تو بخوان نغمه ناخوانده من

ارغوان شاخه همخون جدا مانده من

شاعر در پایان اگرچه غمگین است، ارغوان که نمادی از رویش و امید است را به پایداری برای فردایی بهتر و آزاد، دعوت می نماید.

زندگی

شعر زندگی، یکی دیگر از اشعار محبوب سایه است. این شعر که در قالب نو سروده شده است، مضمونی مانند ارغوان دارد. فرایند آغاز و پیش روی شعر مانند ارغوان، با ناامیدی، اندوه، تلخی و رنج آغاز می گردد و در پایان، آنجا که مخاطب می پندارد دنیا و زندگی سراسر تلخی و رنج است؛ به یک باره دریچه ای از امید گگردده می گردد. مضمون اصلی این شعر و آنچه شاعر سعی در انتقال آن به مخاطب دارد، این است است که اگرچه زندگی سراسر شادی و خوشی نیست؛ اگرچه غم و رنج گاهی زندگی را تلخ و سخن می نمایند؛ با این حال:

زمان بی کرانه را

تو با شمار گام عمر ما نسنج

به پای او دمی است این درنگ رنج و درد

به سان رود؛

که در نشیب دره سر به سنگ می زند؛

فراینده باش

امید هیچ معجزی به مرده نیست؛

تو زنده باش