کاروانسرای باغ شیخ ساوه، در چند قدمی جهانی شدن
به گزارش راوه بلاگ، کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گروهی سفر می نمایند و سرای، به معنی خانه و مکان. هردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. منابع تاریخی هخامنشیان را پایه گذار کاروانسراها دانسته اند؛ در روزگار اشکانی، ایستگاه های میان راه، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادی یافت و در اغلب جاده ها به خصوص جاده معروف ابریشم بناهائی شبیه کاروانسرا ایجاد شد. در دوره ساسانیان به دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادی پیدا کرد؛ در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در جهت جاده ها و گذرهای اصلی بنا شد. از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شده ای در ایران باقی نمانده است ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است. گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در خصوص این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد، مدارس با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی به لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می گردد که عبارتند از:
جهت دریافت خدمات طراحی ویلا مدرن با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. گروه آبان با سالهای تجربه طراحی معماری و ساخت و مشارکت در پروژه های ساختمانی ویلا و باغ کوچک و بزرگ بهترین انتخاب جهت مشاوره و اجرا میباشد.
1- کاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر
که اغلب کاروانسراها در این منطقه در جهت ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. پلان کلی این کاروانسراها به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران، به صورت حیاط مرکزی ساخته شده است.
2- کاروانسراها در کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان
فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اطاق مرکزی صلیبی شکل و اطاق های جانبی. یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند.
3- کاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع
کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده اند و به جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند.
4- کاروانسرا در دشت های فلات مرکزی
زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت های فلات ساخته شده و بیشتر قریب به اتفاق آن ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان عظیم در جوانب حیاط هستند. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است. اتاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اطاق ها جلوگیری گردد و هم از گرد و خاک کف حیاط قدری دورتر باشند. مساحت اتاق ها غالباً از ده الی دوازده متر مربع تجاوز نمینموده است. نور و تهویه اتاق ها به وسیله بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تامین می شده است. در بیشتر اتاق ها، بخاری دیواری برای گرم کردن فضا و پخت و پز وجود داشته است. بهترین و عظیمترین اتاق ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا بوده است.
کاروانسرای باغ شیخ
کاروانسرای عبدالغفارخان یا در اصطلاح کاروانسرای باغ شیخ از جمله این تیپ کاروانسراها است که در روستای باغ شیخ و در حدود 8 کیلومتری حومه شرقی شهر ساوه و استان مرکزی واقع شده است.
این کاروانسرا در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار توسط یکی از خوانین منطقه به نام عبدالغفارخان خلج در جهت قم، اصفهان به همدان و قزوین و تبریز ساخته شده است. روستای باغ شیخ یکی از روستاهای باستانی منطقه ساوه محسوب می گردد. در این منطقه علاوه بر کاروانسرا چندین اثر و بنای تاریخی من جمله آب انبار، تکیه و محوطه ای باستانی با آثاری متعلق به دوره سلجوقی و ایلخانی واقع شده است.
کاروانسرای عبدالغفارخان باغ شیخ با مساحتی در حدود 4800 متر مربع به لحاظ معماری در زمره کاروانسراهای چهارایوانی اقلیم گرم و خشک ایران محسوب می گردد. بنا دارای پلانی چهار وجهی با دو برج دوازده ضلعی در طرفین ورودی و دو برج مدوردر جهت مقابل است. راه ورود به کاروانسرا از میانه ضلع جنوب شرقی بوده و این جبهه از بنا با ارتفاعی معادل دو طبقه، تشخص ویژه ای یافته است.
در سردر ورودی بنا جای خالی کتیبه ای دیده می گردد که احتمالا حاوی تاریخ ساخت بنا و نام بانیان آن بوده است. نمای خارجی این ضلع از کاروانسرا از ردیف طاق نماهایی عمیق در طرفین سردر تشکیل شده است و بر اهمیت ورودی تاکید دارد.
بعد از سردر ورودی، هشتی وسیع و مرتفعی واقع شده است که طاق این قسمت از بنا با کاربندی و مقرنسهای گچی و زیبا تزئین یافته است. فضاهای دو طبقه پیرامون هشتی آن را به تیمچه ای کوچک تبدیل نموده است و کلاهکی هشت وجهی در میانه طاق هشتی بر فراز نمای این جبهه بنا از داخل و خارج کاروانسرا به چشم می خورد و به این ترتیب هر چند چهار نمای حیاط شکلی مشابه دارند لیکن نمای این ضلع مهمتر از دیگر نماها جلوه می نماید.
بنا دارای حیاطی مربع شکل با اضلاعی در حدود 37 متر است و در هر ضلع حیاط، ایوانی در میانه واقع شده است که به جز ایوان جبهه ورودی در انتهای هر ایوان اتاقی به صورت شاه نشین قرار گرفته است. در طرفین هر کدام از ایوان ها سه ایوانچه که هر کدام به حجره ای مرتبط می گردد واقع شده است و مجموعا در هر ضلع از بنا شش ایوانچه و حجره ساخته شده است در تمامی حجره ها برای گرمایش و طبخ غذا، بخاری دیواری تعبیه شده است.
فضاهای دور حیاط برخلاف بیشتر کاروانسراها، هم سطح حیاط بوده و از چهار کنج حیاط درگاه های ورود به فضای اصطبل و راه پله منتهی به بام تعبیه شده است. فضاهای اصلی اصطبل که در چهارگوشه حیاط قرار گرفته اند، دارای پلان مربع با یک ستون آجری قطور در میانه است و به وسیله دو فضای بازویی شکل در پشت حجره ها امتداد یافته اند و ردیف سکوها در یک سوی فضای اصطبل به عنوان بارانداز قرار دارند. در ساخت بنا از مصالحی همچون آجر و سنگ در پی سازی استفاده شده است و همچنین در سردر ایوان ها و همچنین فضای هشتی ورودی از تزئینات گل انداز آجری استفاده شده است.
این اثر فاخر در سال 1354 و به شماره 1185 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. اخیرا نیز اقدامات لازم در مورد تهیه مستندات بنا جهت گردآوری پرونده و ارائه آن به عنوان یکی از گزینه های ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو توسط اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اجرا شده است.
منبع: گردشبان