کتاب های فلسفی از فضای مجازی چه می گویند - راوه بلاگ

جهت دریافت مشاوره خدمات تراکت الوان از بهترین و باتجربه ترین طراحان کشور همراه ما باشید. از طراحی تا چاپ تراکت های تبلیغاتی حرفه ای را با بهترین قیمت از ما بخواهید.

محمد خندان دکترای علوم کتابداری و اطلاع رسانی از دانشگاه تهران فهرستی از کتاب هایی که با رویکرد فلسفی به فضای مجازی پرداخته اند تهیه نموده است که مطمئناً برای پژوهشگران و علاقمندان به مسأله فضای مجازی سودمند خواهد بود.

از مهم ترین کتاب ها که با نگاه فلسفی دربارۀ فضای مجازی و به ویژه اینترنت به بحث پرداخته اند، کتاب دربارۀ اینترنت(on the internet) تألیف هیوبرت دریفوس است که در مجموعه ای با عنوان تفکر در عمل (thinking in action) ,توسط انتشارات راتلج منتشر شده و دو ترجمه از آن به فارسی موجود است: یکی ترجمۀ علی فارسی نژاد با عنوان دربارۀ اینترنت که توسط انتشارات ساقی منتشر شده و آخرین چاپ آن، مطابق با ویرایش دوم اصل انگلیسی اثر و مشتمل بر پنج فصل و یک مؤخره است؛ دیگری ترجمۀ علی ملائکه با عنوان نگاهی فلسفی به اینترنت که توسط انتشارات گام نو منتشر شده و مطابق ویرایش اول اصل انگلیسی اثر، مشتمل بر چهار فصل و یک نتیجه گیری است.

هیوبرت دریفوس در ایران شاید بیشتر با کتاب میشل فوکو؛ فراسوی ساخت گرایی و هرمنوتیک (ترجمۀ حسین بشیریه، نشر نی) شناخته شده باشد، لیکن آثار انگلیسی وی بیشتر بر دو حوزه متمرکز است: 1) تفکر هایدگر؛ 2) نقد پروژۀ هوش مصنوعی. در کتاب دربارۀ اینترنت نیز وی به ویژه با استفاده از مفهوم embodiment)بدن مندی به ترجمۀ مسعود علیا و تن یافتگی به ترجمۀ داریوش آشوری و تجسد در معنای خودمانی ترش) در نزد مرلوپونتی به نقادی اینترنت می پردازد.

به هر حال طبق دعاوی هواداران افراطی اینترنت، مهم ترین خصیصۀ رهایی بخش اینترنت و به ویژه وب دنیا گستر، این بوده است که ما را از محدودیت های جسمانی و بدنی مان رها می سازد، و دریفوس نقادی اش را دقیقاً بر همین نکته متمرکز می نماید. البته وی از آراء نیچه، کیرکگور و هایدگر نیز در این کتاب بهره گرفته و در مجموع می توان کتاب را نقادی ای پدیدارشناسانه و اگزیستانسیال از اینترنت دانست.

در بین متفکران ایرانی، داریوش شایگان از معدود فیلسوفانی است که آراء دقیق و عمیقی دربارۀ فضای مجازی بیان نموده و کوشیده است آن را در سیاق نظریۀ افسون زدگی جدید مورد تحلیل قرار دهد. دکتر شایگان کتاب مستقلی دربارۀ فضای مجازی ننوشته است بلکه در فصل ششم از کتاب ارزشمند افسون زدگی جدید با عنوان شبح سازی دنیا (La fantomatisation du monde) به تحلیل آن پرداخته است.

به عقیدۀ وی اگر پروژۀ افسون زدایی مدرنیته با درون فکنی صور ازلی به ناخودآگاه سوژۀ خودبنیاد همراه بوده، اکنون این فرایند معکوس شده است؛ یعنی با فرایند برون فکنی تخیلات اشباع شدۀ سوژه روبرو ایم که به تدریج به اضمحلال سوژه منجر شده است. همین برون فکنی است که به ایجاد صورت وارونۀ مثل افلاطونی در قالب فضای مجازی انجامیده است. شایان ذکر است که دکتر شایگان در بحث از فضای مجازی به شدت متأثر از پیر لوی (Pierre Levy) و به ویژه کتاب امر مجازی چیست؟ (Quest que le Virtuel? (است، که متأسفانه در این خرابکده چندان شناخته شده نیست.

داریوش شایگان. افسون زدگی جدید: هویت چهل تکه و تفکر سیار. ترجمۀ فاطمه ولیانی. تهران: فرزان روز، 1381 (چاپ سوم).

دانا هاراوی. مانیفست سایبرگ: فمینیسم در روابط اجتماعی علم و فن آوری. ترجمۀ امین قضایی. تهران: گل آذین، 1386 (چاپ اول).

این کتاب از منظری فمینیستی ارتباط تکنولوژی اطلاعات با هویت بیولوژیکی انسان را آنالیز نموده است. در نظر هاراوی ما اکنون سایبرگ (cyborg) شده ایم؛ ملغمه ای از انسان و ماشین که جهات زیست شناختی مان با جهات الکترونیکی و مکانیکی در هم گره خورده است.

یکی از مهم ترین کتاب ها در این موضوع، کتاب مایکل هایم است با عنوان متافیزیک واقعیت مجازی (The Metaphysics of Virtual Reality) که با همین نام توسط خانم سروناز تربتی و نشر رخ داد نو ترجمه و منتشر شده است. این کتاب را می توان نوعی تبارشناسی فلسفی فضای مجازی در تاریخ تفکرغرب به حساب آورد. فصل هایی مانند اطلاعات شیفتگی، سپهر فزون متن، پردازشگری فکر، هایدگر و مک لوهان: کامپیوتر همچون سازۀ اصلی، و هستی شناسی اروتیک فضای سایبر واقعاً خواندنی اند.

اما ترجمۀ فارسی اثر!؛ ترجمۀ خانم تربتی قدری بدقلق است و باید با آن بسیار کلنجار رفت تا معنای عبارات را فهمید. ولی باز هم باید به ایشان خسته نباشید گفت که در حوزه ای دست به ترجمه زده اند که زبان فارسی در آن حوزه هنوز گنگ و ناآزموده است. مشخصات کتابشناختی این اثر به توضیح زیر است:مایکل هایم. متافیزیک واقعیت مجازی. ترجمۀ سروناز تربتی. تهران: رخ داد نو، 1390 (نشر اثر اصلی 1993)

کتاب پست مدرنیسم و مجازی شدن در نگاه مارشال مک لوهان (عنوان انگلیسی: Marshal McLuhan and Virtuality) از مجموعه کتاب هایی است که انتشارات توتم بوکز (Totem Books) با عنوان روبروات پست مدرن (Postmodern Encounters) منتشر نموده است. کتاب های این مجموعه، به انگلیسی، در قطع جیبی منتشر شده اند و به صورت مختصر و مفید یکی از موضوعات مبتلابه بشر معاصر را از دیدگاه پست مدرن مورد آنالیز قرار داده اند. در ایران، بیشتر کتاب های این مجموعه توسط نشر چشمه منتشر شده اند. اما سه کتاب از این مجموعه که به آنالیز فلسفی فضای مجازی پرداخته اند را ناشرانی غیر از نشر چشمه منتشر نموده اند.

از جمله کتاب زیر که توسط سازمان انتشارات گفتمان با مشخصات زیر منتشر شده است: کریستوفر هوراکس. پست مدرنیسم و مجازی شدن در نگاه مارشال مک لوهان. ترجمۀ سروناز تربتی و نادر صادقی لواسانی نیا. تهران: سازمان انتشارات گفتمان، 1381 (چاپ اول). 111 صفحه.

این کتاب هم از جمله کتاب هایی است که انتشارات توتم بوکز (Totem Books) با عنوان روبروات پست مدرن (Postmodern Encounters) منتشر نموده است:

جورج میرسون. هایدگر، هابرماس، و تلفن همراه. ترجمۀ محمود مقدس. تهران: شرکت نشر افسون خیال، 1393. 79 صفحه.

و کتابی دیگر، باز هم از مجموعۀ روبروات پست مدرن (Postmodern Encounters) که شرکت نشر افسون خیال به فارسی ترجمه و منتشر نموده است:

کیرُن اُهارا. افلاطون و اینترنت. ترجمۀ محسن محمودی. تهران: شرکت نشر افسون خیال، 1393. 79 صفحه.

جستاری فلسفی در ماهیت اینترنت (The Internet: A Philosophical Inquiry) جدیدترین کتابی است که در این موضوع به زبان فارسی منتشر شده است و بیش از یک ماه از عرضۀ آن به بازار نشر نمی گذرد. درست است که نویسنده بر رویکرد فلسفی کتاب تأکید دارد، لیکن می توان گفت که این کتاب بیشتر ابعاد اخلاقی، اجتماعی، و سیاسی فضای مجازی اینترنت را مورد آنالیز قرار داده است، تا ابعاد متافیزیکی آن را. مشخصات کتابشناختی اثر به توضیح زیر است:

گوردن گرام. جستاری فلسفی در ماهیت اینترنت. ترجمۀ محمدرضا امین ناصری. تهران: کویر، 1393. 232 صفحه.

این کتاب منحصراً به آنالیز فضای مجازی اختصاص ندارد، لیکن بخش هایی از آن، به ویژه فصل سوم با عنوان آراء رافائل کاپورو در حوزۀ فلسفۀ اطلاعات، با تأکید بر ارتباط متقابل میتوس و لوگوس به عنوان دو نوع ساختار پیغام رسانی، تحلیلی انتقادی-تاریخی از ظهور فضای مجازی الکترونیکی ارائه می نماید. مشخصات کتابشناختی اثر به توضیح زیر است:محمد خندان. فلسفۀ اطلاعات در نظر لوچیانو فلوریدی و رافائل کاپورو. تهران: چاپار؛ نهاد کتابخانه های عمومی کشور، 1388، 241 صفحه.

کتابی که مشخصاتش در زیر معرفی شده، مجموعه مقالاتی است که من در فاصلۀ سال های 1383-1386 تألیف (2 مقاله) و ترحمه (7 مقاله) نموده ام. مقالاتی که در این کتاب، با رویکردی فلسفی به آنالیز فناوری اطلاعات و فضای مجازی پرداخته اند، 4 مقاله اند: زبان سنتی و زبان تکنولوژیک در تفکر هایدگر، علوم انسانی و ارتباطات دوربرد، صورت بندی اجتماعی و گفتمانی تکنولوژی های اطلاعاتی نوین، و پرسش از تکنولوژی اطلاعات؛ تفکر درباب ماهیت تکنولوژی اطلاعات در همسخنی با هایدگر.

مشخصات کتابشناختی اثر به قرار زیر است: محمد خندان. سیری فلسفی در سپهر اطلاعات: جستارهایی پیرامون اطلاعات، اطلاع رسانی، و تکنولوژی اطلاعات. تهران: چاپار؛ نهاد کتابخانه های عمومی کشور، 1388. 224 صفحه.

به نظر می رسد این کتاب برگرفته از رسالۀ دکتری مؤلف در رشتۀ علوم سیاسی باشد. نظم منطقی، چارچوب نظری حساب شده، و استناد به منابع متعدد فارسی و لاتین از نقاط قوت این کتاب است، گرچه نویسنده در توضیح آراء بعضی از متفکران، مانند هوسرل، هایدگر، واتیمو و لیوتار دقت لازم را نداشته و مطلب را به اختصار بیان نموده است. بعضی از متفکران را نیز از قلم انداخته است، از جمله پل ویریلیو که نظرات خواندنی دربارۀ جنبه های سیاسی فناوری های نوین دارد، یا دانا هاراوی که در بخش مربوط به فمینیسم ذکری از وی نشده است.

در این کتاب مؤلف کوشیده است پاردایم های رقیب در روبروه با فناوری های اطلاعاتی نوین و از جمله فضای مجازی را مورد آنالیز و مقایسه قرار دهد. وی این پارادایم ها را این گونه احصا نموده است: پارادایم انتقادی همدلانه (شامل سه رویکرد: رویکرد کلاسیک، رویکرد جدید، و رویکرد فمینیستی)؛ پارادایم انتقادی میانه (شامل چهار رویکرد: رویکرد تجدیدنظر طلب، رویکرد انتقادی، رویکرد محافظه کاری، رویکرد عمل گرایانه)؛ و پارادایم انتقادی رادیکال (شامل سه رویکرد: رویکرد پدیدارشناسی، رویکرد نئومارکسیستی، رویکرد پسامدرنیسم).

مشخصات کتابشناختی اثر به توضیح زیر است: روح الله اسلامی. رهایی یا انتقاد: فلسفۀ سیاسی تکنولوژی اطلاعات در قرن بیستم. تهران: تیسا، 1393. 222 صفحه.

کتاب آیین اینترنت: تهدیدی برای پیوند اجتماعی؟ از نخستین کتاب هایی است که با رویکرد انتقادی دربارۀ اثرات اجتماعی اینترنت به زبان فارسی منتشر شده است.

مشخصات کتابشناختی اثر به توضیح زیر است: فیلیپ برتون. آیین اینترنت: تهدیدی برای پیوند اجتماعی؟ ترجمۀ علی اصغر سرحدی و ن. جمشیدی. تهران: امیرکبیر، 1382. 168 صفحه.

گذشته از اینکه در جای جای این کتاب به فراخور بحث از جوانب مختلف دربارۀ الکترونیکی شدن متن سخن گفته شده است، لیکن به طور خاص در فصلی با عنوان اینترنت یا ناممکن بودن damnatio memoriae به آنالیز تأثیر اینترنت بر ناممکن شدن سانسور سخن و بایکوت افراد پرداخته شده است.

مشخصات کتابشناختی اثر در زیر قابل مشاهده است: اومبرتو اکو و ژان کلود کریر. از کتاب رهایی نداریم. به سعی ژان فیلیپ دوتوناک. ترجمۀ مهستی بحرینی. تهران: نیلوفر، 1393. 308 صفحه.

کتاب امپریالیسم سایبر (Cyber-imperialism)، متأثر از فلسفۀ سیاسیِ چپ کوشیده است تأثیر فضای مجازی بر روابط دنیای را مورد آنالیز قرار دهد. در بین فصول این کتاب، فصل های زیر به طور ویژه شایستۀ تأمل اند: سه چهرۀ امپریالیسم اطلاعاتی، اینترنت و مسئلۀ مشروعیت: دیدگاه دوتاکویل، استعمارگری سایبر، آیندۀ کشورهای کوچک در عصر اینترنت، رسانه های ضدسرکردگی و ضدهژمونی، هویت فرهنگی و امپریالیسم سایبر، و چانه زنی بر سر هویت ملی و جنبش اجتماعی در فضای سایبر.

مشخصات کتابشناختی اثر این است: بوسا ابو. امپریالیسم سایبر: روابط دنیای در عصر جدید الکترونیک. ترجمۀ پرویز علوی. تهران: ثانیه، 1385. 472 صفحه.

دانشگاه ادیان و مذاهب، به انتشار مجموعه ای چهار جلدی با عنوان کلی جستارهایی در رسانه پرداخته است که تا به حال سه جلد اولش چاپ شده و امیدوارم جلد چهارمش نیز به زودی منتشر گردد. همان طور که گفته شد، عنوان کلی این مجموعه جستارهایی در رسانه است و عناوین خاص هر یک از مجلدات این مجموعه به توضیح زیر است:

جلد اول: فناوری و رسانه

جلد دوم و سوم: دین و رسانه

جلد چهارم: اخلاق و رسانه

انتخاب مقالات دست اول از صاحب نظران برجستۀ فلسفۀ تکنولوژی و فلسفۀ رسانه و ترجمۀ این مقالات توسط مترجمان خبره، این مجموعه را به مجموعه ای ارزنده و بی بدیل تبدیل نموده است.

درست است که این مجموعه شامل موضوع رسانه به طور کلی است، لیکن در جلد اول (جستارهایی در رسانه 1؛ فناوری و رسانه) چند مقاله وجود دارد که به بحث نظری و فلسفی دربارۀ فضای مجازی اختصاص دارند که از جمله می توان به این مقالات اشاره نمود:

- فراهایدگر. تألیف آرتور کروکر. ترجمۀ سید مجید کمالی؛

- اطلاعات و واقعیت در انتها سده. تألیف آلبرت بورگمان. ترجمۀ مهبد ایرانی طلب

- سرعت و اطلاعات: زنگ خطر فضای سایبر. تألیف پل ویریلیو. ترجمۀ غلامرضا آذری.

- هستۀ واقعی فضای سایبر: فضای سایبر در حد فاصل انحراف و ضربه. تألیف اسلاوی ژیژک. ترجمۀ صالح نجفی

- اُمانیسم دیجیتال: دنیا پردازش شدۀ مارشال مک لوهان. تألیف آرتور کروکر. ترجمۀ امید مهرگان

مشخصات کتابشناختی این اثر به توضیح زیر است:

جستارهایی در رسانه 1: فناوری و رسانه (مجموعه مقالات). گردآورندگان: سید حمیدرضا قادری و حسین عمید. ترجمۀ گروه مترجمان. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب، 1388. جلد اول: 633 صفحه.

کتاب زیبایی شناسی و فلسفۀ رسانه نیز حاوی مجموعه مقالاتی است که گرچه همگی شان به آنالیز فلسفی فضای مجازی اختصاص ندارند، لیکن چند مقاله را می توان در بین شان یافت که متعاطی این موضوع شده اند، از جمله:

- هایدگر و مک لوهان و ماهیت حقیقت مجازی. تألیف مایکل هایم. ترجمۀ صدرا ساده؛

- رسانه ها در عصر دیجیتال. تألیف آنا آورت. ترجمۀ رحیم قاسمیان؛

- مطالعات اینترنت در قرن بیست و یکم. تألیف لورا ج. گوارک. ترجمۀ صفورا برومند

مشخصات کتابشناختی این اثر به قرار زیر است:

زیبایی شناسی و فلسفۀ رسانه. ترجمۀ گروه مترجمان. زیر نظر و با ویراستاری سید حسن حسینی. تهران: مهرنیوشا، 1388. 642 صفحه.